मैं पल दो पल का शायर हूँ - साहिर लुधियानवी

मैं पल दो पल का शायर हूँ
पल दो पल मेरी कहानी है
पल दो पल मेरी हस्ती है
पल दो पल मेरी जवानी है
मैं पल दो पल का शायर हूँ...

मुझसे पहले कितने शायर
आए और आ कर चले गए
कुछ आहें भर कर लौट गए
कुछ नग़में गा कर चले गए
वो भी एक पल का किस्सा थे
मैं भी एक पल का किस्सा हूँ
कल तुमसे जुदा हो जाऊँगा
वो आज तुम्हारा हिस्सा हूँ

मैं पल दो पल का शायर हूँ ...

कल और आएँगे नग़मों की
खिलती कलियाँ चुनने वाले
मुझसे बेहतर कहने वाले
तुमसे बेहतर सुनने वाले

कल कोई मुझको याद करे
क्यूँ कोई मुझको याद करे
मसरूफ़ ज़माना मेरे लिये
क्यूँ वक़्त अपना बरबाद करे
मैं पल दो पल का शायर हूँ ...

कैसे बताऊं मै तुम्हे मेरे लिए तुम कौन हो? - जावेद अख्तर

कैसे बताऊं मै तुम्हे मेरे लिए तुम कौन हो?

कैसे बताऊँ...

कैसे बताऊँ मै तुम्हे तुम धडकनों का गीत हो, जीवन का संगीत हो,
तुम जिंदगी, तुम बंदगी, तुम रोशनी, तुम ताजगी
तुम हर ख़ुशी, तुम प्यार हो, मनमीत हो.
आँखों में तुम, यादों में तुम, सासों में तुम, आहों में तुम,
नींदों में तुम, ख्वाबों में तुम...........||


तुम हो मेरी हर बात में, तुम हो मेरे दिन रात में,
तुम सुबह में, तुम शाम में, तुम सोच में, तुम काम में,
मेरे लिए पाना भी तुम, मेरे लिए खोना भी तुम,
मेरेलिए हंसना भी तुम, मेरे लिए रोना भी तुम,
और जागना सोना भी तुम.............||


जाओ कहीं, देखो कहीं, तुम हो वहां, तुम हो वहीं,
कैसे बताऊँ मै तुम्हे तुम बिन तो मै कुछ भी नहीं,||


कैसे बताऊँ मै तुम्हे मेरे लिए तुम कौन हो,

ये जो तुम्हारा रूप है, ये जिन्दगी की धुप है,
चन्दन से तराशा है बदन- बहती है जिसमें एक अगन,
ये शोखियाँ, ये मस्तियाँ, तुमको हवाओंसे मिलीं जुल्फें घटाओसे मिली,
हाथों में कलियाँ खिल गई, आँखों को झील मिल गई,
चेहरे में सिमटी चांदनी, आवाज में है रागिनी,
शीशे के जैसा अंग है, फूलों के जैसा रंग है,
नदियों के जैसी चाल है, क्या हुस्न है क्या हाल है........||


ये जिस्म की रंगीनियाँ, जैसे हजारों तितलियाँ,
बाँहों की यह गोलाइयाँ, आंचलमें यह परछाइयां
यह नगरियाँ है ख्वाब की, कैसे बताऊँ मै तुम्हे हालत दिले बेताब की,
कैसे बताऊँ मै तुम्हे, मेरे लिए तुम कौन हो?
कैसे बताऊँ कैसे बताऊँ कैसे बताऊँ मै तुम्हे-

मेरे लिए तुम धरम हो, मेरे लिए ईमान हो,
तुमही इबादत, तुम ही तो चाहत हो, मेरी तुमही मेरा अरमान हो,
ताकता हूँ मै हर पल जिसे तुमही तो वो तस्वीर हो,
तुमही मेरी तक़दीर हो, तुमही सितारा हो मेरा, तुम ही नजारा हो मेरा,


यूँ ध्यान में मेरे हो तुम, जैसे मुझे घेरे हो तुम,
पूरब में तुम, पश्चिम में तुम, उत्तर में तुम, दक्षिण में तुम,
सारे मेरे जीवन में तुम, हर पल में तुम, हर चिर में तुम,
मेरे लिए रास्ता भी तुम, मंझिल भी तुम, सागर भी तुम, साहिल भी तुम,
मै देखता बस तुमको हूँ, सोचता बस तुमको हूँ, मै जानता बस तुमको हूँ, मै मानता बस तुमको हूँ,
तुमही मेरी पहचान हो, कैसे बताऊँ मै तुम्हे देवी हो तुम मेरे लिए, भगवान् हो,
कसे बताऊँ कैसे बताऊँ मै तुम्हे मेरे लिए तुम कौन हो कैसे बताऊँ......

पिंजरा तोडून मुक्त झालेला पक्षी - कुसुमाग्रज

 

मिठी - स्पृहा जोशी

मोग-याची मिठी कोवळया वेदना

 मौन सांगेल सारी कहाणी तुझी,

जो निळावून टाकेल संवेदना

देव कुठला असा घातकी पातकी!

 

मी आणि माझे', 'तुझे तेहि माझे'

तुझ्यासारखा कर्मयोगी नसे,

इथे प्रेमयोगात बेभान आम्ही

आम्हाला उगा त्या 'निळ्या'चे पिसे!

 

अकस्मात सारेच निसटून जावे

हाती तरी तू न येशी कधी

मीरा असो वा असो कोणी राधा

परंतु अखेरीस तू पारधी!

 

तुझ्या काळजाचा कुणी ठाव घ्यावा

तुला काळजाशी धरावे कुणी

खरे सांग वेडी तुझी बासरीही

खंतावते ना अखेरी मनी..??

- स्पृहा जोशी 

सागरा, प्राण तळमळला - सावरकर

ने मजसी ने परत मातृभूमीला, सागरा, प्राण तळमळला

भूमातेच्या चरणतला तुज धूता, मी नित्य पाहीला होता
मज वदलासी अन्य देशी चल जाऊ, सृष्टिची विविधता पाहू
तइं जननीहृद् विरहशंकीतहि झाले, परि तुवां वचन तिज दिधले
मार्गज्ञ स्वये मीच पृष्ठि वाहीन, त्वरि तया परत आणीन
विश्र्वसलो या तव वचनी मी, जगद्नुभवयोगे बनुनी मी
तव अधिक शक्त उद्धरणी मी, येईन त्वरे, कथुन सोडीले तिजला
सागरा, प्राण तळमळला ...

शुक पंजरी वा हिरण शिरावा पाशी, ही फसगत झाली तैसी
भूविरह कसा सतत साहू या पुढती, दश दिशा तमोमय होती
गुणसुमने मी वेचियली या भावे, की तिने सुगंधा घ्यावे
जरि उद्धरणी, व्यय न तिच्या हो साचा, हा व्यर्थ भार विद्येचा
ती आम्रवृक्षवत्सलता रे, नवकुसुमयुता त्या सुलता रे
तो बाल गुलाब ही आता रे, फुलबाग मला, हाय, पारखा झाला
सागरा, प्राण तळमळला ...

नभि नक्षत्रे बहुत, एक परी प्यारा मज भरत भूमिचा तारा
प्रसाद इथे भव्य, परी मज भारी आईची झोपडी प्यारी
तिजवीण नको राज्य, मज प्रियसाचा वनवास तिच्या जरि वनीचा
भुलविणे व्यर्थ हे आता रे, बहुजिवलग गमते चित्ता रे
तुज सरित्पते जी सरिता रे, तद्विरहाची शपथ घालितो तुजला
सागरा, प्राण तळमळला ...

या फेनमिषें हससि निर्दया कैसा, का वचन भंगिसी ऐसा
त्वत्स्वामित्वा सांप्रत जी मिरवीते, भिऊनि का आंग्ल भूमी ते
मन्मातेला अबल म्हणुनि फसवीसी, मज विवासना ते देती
तरि आंग्लभूमि भयभीता रे, अबला न माझी ही माता रे
कथिल हे अगस्तिस आता रे, जो आचमनी एक क्षणी तुज प्याला
सागरा, प्राण तळमळला ...

नसे राऊळी वा नसे मंदिरी - गदिमा

नसे राऊळी वा नसे मंदिरी
जिथे राबती हात तेथे हरी !

जिथे भूमिचा पुत्र गाळील घाम
तिथे अन्न होऊनि ठाकेल शाम
दिसे सावळे रूप त्याचे शिवारी !

नको मंत्र त्याला मुनिब्राम्हणांचे
तया आवडे गीत श्वासां-घणांचे
वसे तो सदा स्वेद गंगेकिनारी !

शिळा फोडिती संघ पाथरवटांचे
कुणी कापसा रूप देती पटांचे
तयांच्या घरी नांदतो तो मुरारी !

जिथे काम तेथे उभा शाम आहे
नव्हे धर्म रे घर्म ते रूप पाहे

असे विश्वकर्मा श्रमांचा पुजारी !

~ ग दि माडगूळकर

काय वाढले पानावरती - गदिमा

काय वाढले पानावरती,
ऐकून घ्यावा थाट संप्रती,

धवल लवण हे पुढे वाढले,
मेतकूट मग पिवळे सजले

आले लोणचे बहु मुरलेले,
आणि लिंबू रसरसलेले,

किसून आवळे मधुर केले,

कृष्णा काठचे वांगे आणले,
खमंग त्याचे भरित केले,

निरनिराळे चटके नटले,
चटण्यांचे बहु नवे मासले,
संमेलनची त्यांचे भरले,
मिरची खोबरे ती सह ओले,

तीळ भाजूनी त्यात वाटले,
कवठ गुळाचे मिलन झाले,
पंचामृत त्या जवळी आले,
वास तयांचे हवेत भरले,

अंतरी अण्णा अधीर जाहले!
भिजल्या डाळी नंतर आल्या,
काही वाटल्या काही मोकळ्या,
काही वाटुन सुरेख तळल्या,

कोशिंबिरी च्या ओळी जमल्या,
शुभ्र काकड्या होत्या किसल्या,
मुळा कोवळा मिरच्या ओल्या,
केळी कापून चकल्या केल्या,

चिरुन पेरुच्या फोडी सजल्या,
एकरूप त्या दह्यात झाल्या,
भाज्या आल्या आळू-घोसाळी,
रान कारली वांगी काळी,

सुरण तोंडली आणि पडवळी,
चुका चाकवत मेथी कवळी,
चंदन बटवा भेंडी कवळी,
फणस कोवळा हिरवी केळी,

काजुगरांची गोडी निराळी,
दुधी भोपळा आणि रताळी,
किती प्रकारे वेगवेगळी,
फेण्या, पापड्या आणि सांडगे,
कुणी आणुनी वाढी वेगे,

गव्हल्या नकुल्या धवल मालत्या,
खिरी तयांच्या शोभत होत्या,
शेवयांच्या खिरी वाटल्या,
आमट्यांनी मग वाट्या भरल्या,
सार गोडसे रातंब्याचे,
भरले प्याले मधुर कढीचे,
कणीदार बहू तूप सुगंधी,
भात वाढण्या थोडा अवधी....


*-ग दि माडगुळकर

दुष्यंत कुमार ह्यांच्या आवडीच्या कविता आणि गझल

हो गई है पीर पर्वत सी पिघलनी चाहिए

हो गई है पीर पर्वत सी पिघलनी चाहिए
इस हिमालय से कोई गंगा निकलनी चाहिए

 
आज ये दीवार पर्दों की तरह हिलने लगी
शर्त लेकिन थी कि ये बुनियाद हिलनी चाहिए

हर सड़क पर हर गली में हर नगर हर गाँव में
हाथ लहराते हुए हर लाश चलनी चाहिए

सिर्फ़ हंगामा खड़ा करना मिरा मक़्सद नहीं
मेरी कोशिश है कि ये सूरत बदलनी चाहिए

मेरे सीने में नहीं तो तेरे सीने में सही
हो कहीं भी आग लेकिन आग जलनी चाहिए

- दुष्यंत कुमार

मैं जिसे ओढ़ता बिछाता हूँ

मैं जिसे ओढ़ता बिछाता हूँ
वो ग़ज़ल आप को सुनाता हूँ

 
एक जंगल है तेरी आँखों में
मैं जहाँ राह भूल जाता हूँ
तू किसी रेल सी गुज़रती है
मैं किसी पुल सा थरथराता हूँ

हर तरफ़ एतराज़ होता है
मैं अगर रौशनी में आता हूँ
एक बाज़ू उखड़ गया जब से
और ज़्यादा वज़न उठाता हूँ

मैं तुझे भूलने की कोशिश में
आज कितने क़रीब पाता हूँ
कौन ये फ़ासला निभाएगा
मैं फ़रिश्ता हूँ सच बताता हूँ


इस नदी की धार में ठंडी हवा आती तो है

इस नदी की धार में ठंडी हवा आती तो है
नाव जर्जर ही सही, लहरों से टकराती तो है|

एक चिनगारी कहीं से ढूँढ लाओ दोस्तों
इस दिए में तेल से भीगी हुई बाती तो है|

एक खंडहर के हृदय-सी, एक जंगली फूल-सी
आदमी की पीर गूंगी ही सही, गाती तो है|

एक चादर साँझ ने सारे नगर पर डाल दी
यह अँधेरे की सड़क उस भोर तक जाती तो है|

निर्वसन मैदान में लेटी हुई है जो नदी
पत्थरों से, ओट में जा-जाके बतियाती तो है|

दुख नहीं कोई कि अब उपलब्धियों के नाम पर
और कुछ हो या न हो, आकाश-सी छाती तो है|

इन्द्र जिमि जंभ पर - कविराज भूषण

कविराज भूषण यांची ब्रज भाषेतील हि कविता आपण बर्याच वेळा ऐकली आहे. माझी आठवण सांगायची तर स्टार-प्रवाहवर २००८ पासून सुरु असलेल्या राजा शिवछत्रपती ह्या मालिकेचा title track हा ह्या गीताने सुरु व्हायचा. तेव्हापासून हे गीत मला पाठ आहे, मात्र त्याचा नेमका अर्थ कळायला बरीच वर्ष गेली. काही दिवसांपूर्वी दुर्गाप्रसाद आसाराम तिवारी आणि रणजीतराव हिर्लेकर यांनी त्याचे मराठीत कविता रुपात केलेले भाषांतर सापडले. तेच आज post करतोय.

इन्द्र जिमि जंभ पर, बाडब सुअंभ पर,

रावन सदंभ पर, रघुकुल राज हैं।

पौन बारिबाह पर, संभु रतिनाह पर,
ज्यौं सहस्रबाह पर राम-द्विजराज हैं॥

दावा द्रुम दंड पर, चीता मृगझुंड पर,
'भूषन वितुंड पर, जैसे मृगराज हैं।

तेज तम अंस पर, कान्ह जिमि कंस पर,
त्यौं मलिच्छ बंस पर, सेर शिवराज हैं॥

- कविराज भूषण

प्रथम याचे प्रत्येक शब्दश: मराठी रूपांतरण बघूया.

[इंद्र जिमि जम्भ पर]
जसा इंद्र जम्भासुरावर (माझलेल्या हथ्थी रूपात),

[बाड़व सुअम्ब पर]
जस वादळ आकाशावर

[रावण सदम्भ पर रघुकुलराज हैं]
जसा राम माझलेल्या दंभी रावाणावर ||१||

[पौन बरिवाह पर]
जसा वारा पावसाने भरलेल्या ढगांवर,

[संभु रतिनाह पर]
जसा शंकर रतीच्या पतीवर (मदनावर)

[ज्यो सहसबाह पर रामद्विजराज हैं]
जसा परशुराम सहस्त्र क्षत्रियांवर ||२||

[दावा द्रुम दंड पर]
जशी विज झाडाच्या कठोर बुंद्यावर,

[चीता मृग झुंड पर]
जसा चीता हरणाच्या कळपावर तुटून पडतो,

[भूषण वितुंड पर जैसे भृघराज हैं]
जश्या भल्या मोठ्या हथ्थिवर सिंह हल्ला करतो ||३||

[तेज तमअंस पर]
जसा प्रकाशाचा किरण काळ्या अंधाराच नाश करतो,

[कान्ह जिमि कंस पर]
कृष्ण कंसाचा नाश करतो,

[त्योम म्ल्लेंछ बंस पर सेर सिवराज हैं ]
तसा हे शिवाजी राजा या म्ल्लेंछ वंशाचे कपटी
(मोघल, आदिलशाह, निजामशाह) यांचा नाश करणारा वाघ आहेस.


रणजीतराव हिर्लेकर यांनी केलेला मराठी पद्यानुवाद

जंभासुर दैत्यांवर इंद्र वज्र फेकतो
सिंधुसागरात आग वडवानल ओकतो
दंभी रावणापुढे राम उभा ठाकतो
तुर्कांवर शिवराजा खड्ग तसा घालतो ||1||

जलद जाती पळत पळत प्रगटताच वायु तो
जितेंद्रीय शंकरास तुच्छ मदन बाण तो
शत शत बाहुंस तोडी परशुने राम तो
तुर्क, हशबी, मोंगलांस तैसा शिव तोडतो ||2 ||

सिंह जसा हत्तीचे गंडस्थळ फोडतो
चित्याची झेप हीच हरणांना पेच तो
प्रगटता क्षणी करी वनास खाक अग्नी तो
समरांगणी शिवराजा विर तसा शोभतो ||3||

तेज प्रगटता घनांधकार नष्ट पावतो

कृष्ण चिंतनात कंस मरण रोज भोगतो
महंमदीय वंशाला काळ असा भासतो
सिंहासम छत्रपती शिवराजा शोभतो ||4||

-रणजित रमेश हिर्लेकर , कुणकेश्वर

दुर्गाप्रसाद आसाराम तिवारी यांनी  केलेला मराठी पद्यानुवाद

जंभावरी इंद्र, लंकापतीच्यावरी की जसा जानकीचा पती

मेघावरी वायु, कामावरी की महादेव - ज्याची तपाची रती

दु:शासनाच्या वरी भीम किंवा कन्हय्या जसा दुष्ट कंसावरी

हा भोसले- भूप गाझी शिवाजी तसा भूतली म्लेंच्छ वंशावरी

सुसंगती सदा घडो - मोरोपंत

सुसंगती सदा घडो सुजनवाक्य कानी पडो

कलंक मतिचा झडो विषय सर्वथा नावडो
सदंघ्रिकमळी दडो मुरडिता हटाने अडो
वियोग घडता रडो मन भवच्चरित्री जडो

न निश्‍चय कधी ढळो कुजनविघ्नबाधा टळो
न चित्त भजनी चळो मति सदुक्तमार्गी वळो
स्वतत्त्व हृदयां कळो दुरभिमान सारा गळो
पुन्हा न मन हे मळो दुरित आत्मबोधे जळो

नजे प्रियस दोष ते प्रियस दोषही चांगले
स्वतोक पितरा रुचे जरी हि कर दमी रांगले
तुलाची धरी पोटीशी कशी तदा यशोदा बरे
जरी मळवीशी रजो मलीन काय तू अंबरे

पिता जरी विटे विटोन जननी कुपित्री विटे
दया मृतर सार्धधी नकुल क:जले त्या किटे
प्रसादपट झाकिती परीपरा गुरुचे थीटे
म्हणोनी म्हणती भले न ऋण जन्मदेचे फीटे

कृतात्त कटका मल ध्वज जरा दिसो लागली
पुर:सर्गता स्वये झगडता तनु भागली
सहाय दुसरा नसे तुज विणे बळे आगळा
लहू जरी उताविळा स्वरी तो कापितो आगळा

दया मृतघना अहो हरीवळा मयुराकडे
रडे शिशुतया सी घे कळवळोनी माता कडे
असा अतिथी धार्मिकस्तुतपदा कदा सापडे
पुन्हा जड भवारणवी उतरिता नदा सापडे

- केकावली काव्यसंग्रहामधून

लववेना हे शिर माते ! - दुर्गाप्रसाद आसाराम तिवारी

“बाळ शिवबा ! तुला आग्रहाने दरबारी नेले
पण तेथे तु सुलतानाला सलाम केला नाही, ऐकते ”!
असे वीरमाता जिजाईने विचारल्या वर
बाल शिवाजी म्हणतात:-


होतात देऊळे नष्ट, होतात देवता भ्रष्ट
देनु ब्राह्मण ओरडती धर्मावरती संकष्ट
न्याय नीती उरली नाही, सारेच भोगती कष्ट
हा घोर मांडीला ज्यांनी
त्यांचिया पुढे जावोनी
देशाभिमान सोडोनी
प्रेमाच्या मंगल माते !
लववेना हे शिर माते !


तू सांग? तुझ्या चरणाशी हि तोडून ठेवीन मान
तू सांग? तात चरणाशी कापोनी ठेविन मान
गोब्राह्मण यांच्या करिता खड्गावर ठेवीन मान
परि परके सत्ताधारी,
गृही शिरून झाले वैरी
बघतांच तयाना भारी
सक्रोध वृत्ती मम होते
लववेना हे शिर माते !


मी म्हणता ‘नाही नाही दरबारी नेले आई !
जो आत शिरोनी पाही तो चढून गेली भुवई !
मुजरयाला हात न वाही शिर लववू शकलो नाही.
हे सिंहासन कोणाचे ?
हे वैभव तरी कोणाचे ?
काहूर मनी प्रश्नाचे
अपहारी नृपसत्तेते
लववेना हे शिर माते !


ऐकटाच रात्री बसतो मी जन्म्भूस आठवतो !
ढळाढळा आई गे ! रडतो त्वेषाने क्षणि संचारतो !
झोपेत देशबंधुंच्या दुख्खाने दचकून उठतो ! ! !
बोलते भवानी “ उठ ? ”
बोलते जन्मभू “उठ ? ”
“धर समशेरीची मूठ ! ”
अवमानून त्या आज्ञेते
लववेना हे शिर माते !


देशाचा राजा नाही, राजनिष्ठ राहू कैसा ?
धर्माचा राजा नाही, राजभक्त होऊ कैसा ?
या उलट्या बोध-गळाते जीवनाचा अडके मासा !
ज्या शिरी भार देशाचा
ज्या शिरी भार धर्माचा
कर्तव्ये वाहायचा
विसरून देशधर्माते
लववेना हे शिर माते !


स्वाभिमान सुटला ज्यांचा देशभक्ती सुटली ज्यांची
कुलकीर्तीचा इतिहास स्मृती देईन उज्वलतेची
वाढवोत ते ते शोभा दास्याच्या दरबाराची
“उद्दाम ”म्हणो कुणी माते
कि करोत उपहासाते
परि जागोनि स्वत्वाते
हिंदू द्वेषी तख्ताते
लववेना हे शिर माते !


सुलतान जाहला क्रुध्द, उमराव जाहले क्रुध्द
जातिवंत झाले स्तब्द, जनकही होय हतबुध्द
परि तुझी आणि अंबेची, शिरी कृपा असावी शुध्द
मावळचे जमवून भाई
स्थापीन मराठेशाही
हलवीन आदिलशाही
बोलतो सत्य जे गमते
लववेना हे शिर माते !

कोलंबसचे गर्वगीत - कुसुमाग्रज

हजार जिव्हा तुझ्या गर्जु दे प्रतिध्वनिने त्या
समुद्रा, डळमळू दे तारे !
विराट वादळ हेलकावूदे पर्वत पाण्याचे
ढळुदे दिशाकोन सारे !

ताम्रसुरा प्राशुन मातुदे दैत्य नभामधले

दडुद्या पाताळी सविता
आणि तयांची ही अधिराणी दुभंग धरणीला
करायला पाजुळुदे पलीता !

की स्वर्गातुन कोसळलेला, सुड समाधान
मिळाया प्रमत्त सैतान
जमवुनी मेळा वेताळांचा या दर्यावरती
करी हे तांडव थैमान

पदच्युता, तव भिषण नर्तन असेच चालु दे
फुटू दे नभ माथ्यावरती
आणि, तुटु दे अखंड ऊल्का वर्षावत अग्नी
नाविका ना कुठली भिती

सहकाऱ्यानो, का हि खंत जन्म खलाशांचा
झूंजण्या अखंड संग्राम
नक्षत्रापरी असीम नभामध्ये संचरावे
दिशांचे आम्हांला धाम

काय सागरी तारू लोटले परताया मागे
असे का हा आपुला बाणा
त्याहुनी घेऊ जळी समाधि, सुखे कशासाठी
जपावे पराभुत प्राणा ?

कोट्यावधी जगतात जीवाणू जगती अन मरती
जशी ती गवताची पाती
नाविक आम्ही परंतु फ़िरतो सात नभांखाली
निर्मीतो नव क्षितिजे पूढती !

मार्ग आमुचा रोधू न शकती ना धन, ना दारा
घराची वा वितभर कारा
मानवतेचे निशाण मिरवू महासागरात
जिंकुनी खंड खंड सारा !

चला उभारा शुभ्र शिडे ती गर्वाने वरती
कथा या खुळ्या सागराला
"अनंत अमुची ध्येयसक्ती अनंत अन आशा
किनारा तुला पामराला”

हिमालय - रामधारी सिंह दिनकर

मेरे नगपति! मेरे विशाल!

साकार, दिव्य, गौरव विराट्,
पौरूष के पुन्जीभूत ज्वाल!
मेरी जननी के हिम-किरीट!
मेरे भारत के दिव्य भाल!
मेरे नगपति! मेरे विशाल!

युग-युग अजेय, निर्बन्ध, मुक्त,
युग-युग गर्वोन्नत, नित महान,
निस्सीम व्योम में तान रहा
युग से किस महिमा का वितान?
कैसी अखंड यह चिर-समाधि?
यतिवर! कैसा यह अमर ध्यान?

तू महाशून्य में खोज रहा
किस जटिल समस्या का निदान?
उलझन का कैसा विषम जाल?
मेरे नगपति! मेरे विशाल!

ओ, मौन, तपस्या-लीन यती!
पल भर को तो कर दृगुन्मेष!
रे ज्वालाओं से दग्ध, विकल
है तड़प रहा पद पर स्वदेश।

सुखसिंधु, पंचनद, ब्रह्मपुत्र,
गंगा, यमुना की अमिय-धार
जिस पुण्यभूमि की ओर बही
तेरी विगलित करुणा उदार,

जिसके द्वारों पर खड़ा क्रान्त
सीमापति! तू ने की पुकार,
'पद-दलित इसे करना पीछे
पहले ले मेरा सिर उतार।'

उस पुण्यभूमि पर आज तपी!
रे, आन पड़ा संकट कराल,
व्याकुल तेरे सुत तड़प रहे
डस रहे चतुर्दिक विविध व्याल।
मेरे नगपति! मेरे विशाल!

कितनी मणियाँ लुट गईं? मिटा
कितना मेरा वैभव अशेष!
तू ध्यान-मग्न ही रहा, इधर
वीरान हुआ प्यारा स्वदेश।

वैशाली के भग्नावशेष से
पूछ लिच्छवी-शान कहाँ?
ओ री उदास गण्डकी! बता
विद्यापति कवि के गान कहाँ?

तू तरुण देश से पूछ अरे,
गूँजा कैसा यह ध्वंस-राग?
अम्बुधि-अन्तस्तल-बीच छिपी
यह सुलग रही है कौन आग?

प्राची के प्रांगण-बीच देख,
जल रहा स्वर्ण-युग-अग्निज्वाल,
तू सिंहनाद कर जाग तपी!
मेरे नगपति! मेरे विशाल!

रे, रोक युधिष्ठिर को न यहाँ,
जाने दे उनको स्वर्ग धीर,
पर, फिर हमें गाण्डीव-गदा,
लौटा दे अर्जुन-भीम वीर।

कह दे शंकर से, आज करें
वे प्रलय-नृत्य फिर एक बार।
सारे भारत में गूँज उठे,
'हर-हर-बम' का फिर महोच्चार।

ले अंगडाई हिल उठे धरा
कर निज विराट स्वर में निनाद
तू शैलीराट हुँकार भरे
फट जाए कुहा, भागे प्रमाद

तू मौन त्याग, कर सिंहनाद
रे तपी आज तप का न काल
नवयुग-शंखध्वनि जगा रही
तू जाग, जाग, मेरे विशाल

तसा मी ताकास तुरही लागू दिला नव्हता...गुरु ठाकूर

तसा मी ताकास तुरही लागू दिला नव्हता...

तरी देखील छत्री मिटून ठेवताना
केवळ माझा चिंब ओला
डावा खांदा पाहत
आईच्या मुखाने पन्नास पावसाळे
एका सुरात बोलले
"आता एकदा तरी घेऊन ये तिला"

वरदान माँगूँगा नहीं - शिवमंगल सिंह ‘सुमन’

यह हार एक विराम है
जीवन महासंग्राम है
तिल-तिल मिटूँगा पर दया की भीख मैं लूँगा नहीं ।
वरदान माँगूँगा नहीं ।।

स्‍मृति सुखद प्रहरों के लिए
अपने खण्डहरों के लिए
यह जान लो मैं विश्‍व की सम्पत्ति चाहूँगा नहीं ।
वरदान माँगूँगा नहीं ।।

क्‍या हार में क्‍या जीत में
किंचित नहीं भयभीत मैं
संघर्ष पथ पर जो मिले यह भी सही वह भी सही ।
वरदान माँगूँगा नहीं ।।

लघुता न अब मेरी छुओ
तुम हो महान बने रहो
अपने हृदय की वेदना मैं व्‍यर्थ त्‍यागूँगा नहीं ।
वरदान माँगूँगा नहीं ।।

चाहे हृदय को ताप दो
चाहे मुझे अभिशाप दो
कुछ भी करो कर्त्तव्य पथ से किन्तु भागूँगा नहीं ।
वरदान माँगूँगा नहीं ।।

अच्छे बच्चे - नरेश सक्सेना

कुछ बच्चे बहुत अच्छे होते हैं
वे गेंद और ग़ुब्बारे नहीं मांगते
मिठाई नहीं मांगते ज़िद नहीं करते
और मचलते तो हैं ही नहीं

बड़ों का कहना मानते हैं
वे छोटों का भी कहना मानते हैं
इतने अच्छे होते हैं

इतने अच्छे बच्चों की तलाश में रहते हैं हम
और मिलते ही
उन्हें ले आते हैं घर
अक्सर
तीस रुपये महीने और खाने पर।

- नरेश सक्सेना

तुम चले जाओगे, थोड़ा-सा यहीं रह जाओगे - अशोक वाजपेयी

तुम चले जाओगे
पर थोड़ा-सा यहाँ भी रह जाओगे
जैसे रह जाती है
पहली बारिश के बाद
हवा में धरती की सौंधी-सी गंध
भोर के उजास मे
थोड़ा-सा चंद्रमा
खंडहर हो रहे मंदिर में
अनसुनी प्राचीन नूपुरों की झंकार


तुम चले जाओगे
पर थोड़ी-सी हँसी
आँखों की थोड़ी-सी चमक
हाथ की बनी थोड़ी-सी कॉफी
यहीं रह जाएँगे
प्रेम के इस सुनसान में


तुम चले जाओगे
पर मेरे पास
रह जाएगी
प्रार्थना की तरह पवित्र
और अदम्य
तुम्हारी उपस्थिति
छंद की तरह गूँजता
तुम्हारे पास होने का अहसास
तुम चले जाओगे
और थोड़ा-सा यहीं रह जाओगे।

-अशोक वाजपेयी

उतुंग आमुची उत्तर सीमा - वसंत बापट

उतुंग आमुची उत्तर सीमा इंच इंच लढवूं
अभिमान धरुं, बलिदान करूं, ध्वज उंच उंच चढवूं ll ध्रु.ll

परक्यांचा येता हल्ला,
प्रत्येक घर बने किल्ला
हे कोटि कोटि भुजदंड,
होतील इथें ध्वजदंड
छातीची करुनी ढाल, लाल या संगिनीस भिडवूं ll १ll

बलवंत उभा हिमवंत,
करी हैवानाचा अंत
हा धवलगिरी, हा नंगा
हा त्रिशूळ कांचनगंगा
जरि झुंड पुंड शत्रुंची आली, खिंड खिंड लढवूं ll २ll

जरी हजार अमुच्या ज़ाती
संकटामधें विरघळती
परचक्र येतसे जेव्हां,
चौदांची एकच जिव्हा
मग पक्ष, पंथ जरि लक्ष आमुचे, सागरात बुडवूं ll ३ll

राष्ट्राचा दृढ निर्धार,
करु प्राणपणे प्रतिकार
ह्या नसानसांतील रक्त,
जाळील आसुरी तख्त
आम्ही न कुणाचे दास, नवा इतिहास पुन्हा घडवू ll 4ll

अन्याय घडो शेजारी,
की दुनियेच्या बाजारी
धावून तिथेही जाऊ,
स्वातंत्र्य-मंत्र हा गाऊ
स्वातंत्र्य, बंधुता, समता यांचा घोष सदा घुमवू ll 5 ll

- वसंत बापट

बीज अंकुरे अंकुरे - मधुकर पांडुरंग आरकडे

बीज अंकुरे अंकुरे, ओल्या मातीच्या कुशीत
कसे रुजावे बियाणे, माळरानी खडकात?

बीजा हवी निगराणी, हवी मायेची पाखर
लख्ख प्रकाश निर्मळ, त्यात कष्टाचा पाझर
हवी अंधारल्या रात्री, चंद्रकिरणांची साथ
कसे रुजावे बियाणे, माळरानी खडकात?

अंकुराचे होता रोप, होई रोपट्याचे झाड
मुळ्या रोवुन रानात, उभे राहील हे खोड
निळ्या आभाळाच्या खाली, प्रकाशाचे गीत गात
कसे रुजावे बियाणे, माळरानी खडकात?

नाही झाला महावृक्ष, जरी नसे कल्पतरु
फुलाफळांचा त्यावरी, नाही आला रे बहरु
क्षणभरी विसावेल वाटसरु सावलीत
कसे रुजावे बियाणे, माळरानी खडकात?

~मधुकर पांडुरंग आरकडे 

पाळींव पोपटास - काव्यविहारी (धोंडो वासुदेव गद्रे)

हे डाळिंबाचे दाणे वेड्या ! घात तुझा करिती ll ध्रुo ll

कवटी तूं कवठावरली
फोडिलीस एका काळीं
ती चोंच आज बोथटली
करितोस गुजारा धनी टाकितो त्या तुकड्यां​वरती ll १ ll

मालक तव हौशी फार
करि माया जरि अनिवार
कुरवाळी वारंवार
तूं पाळिंव पोपट त्याचा म्हणुनी तुच्छ तुला गणिती ll २ ll

चैनींत घेत गिरक्यांसी
स्वच्छंदें वनिं फिरलासी
गगनांत स्वैर उडलासी
फळ दिसेल ते फोडावें
ते स्वातंत्र्याचे दिन सोन्याचे आठव तूं चित्तीं ll ३ ll

चाहिल तें झाड बघावें
त्यावरी स्वैर उतरावें
फळ दिसेल तें फोडावें
मग उडुनी जावें खुशाल, असली तेव्हांची रीती ll ४ ll

कितितरी फळें पाडाचीं
चोंचीनें फोडायाचीं
हि लीला तव नित्त्याची
पिंजऱ्यांत अडकुनि आयुष्याची झाली तव माती ll ५ ll

पूर्वीची हिंमत गेली
स्वत्वाची ओळख नुरली
नादान वृत्ति तव झाली
करितोस धन्याची 'हांजी हांजी' तूं पोटासाठीं ll ६ ll

येतांच धनी नाचावें
नाचत त्या सत्कारावें
तो वदेल तें बोलावें
तेव्हांच टाकितो मालक दाणे असले तुजपुढतीं ll ७ ll

हे दाणे दिसती छान
जरि लाल आणि रसपूर्ण
त्याज्य ते विषासम जाण
पिंजऱ्यांत मिळती म्हणुनि तयांची मुळिं नाही महती ll ८ ll

हा अध:पात तव झाला
डा​​ळिंबची कारण याला
भुलुनियां अशा तुकड्यांला
पिंजऱ्यांत मेले किती अभागी पोपट या जगतीं ll ९ ll

— काव्यविहारी (धोंडो वासुदेव गद्रे)

गोपनारी हिरकणी गडा गेली

गोपनारी हिरकणी गडा गेली
दूध घालाया परत झणी निघाली
पायथ्याशी ते वसे तीचे गाव
घरी जाया मन घेई पार धाव ll ध्रु ll

शिवप्रभुंचा निर्बंध एक होता
तोफ व्हावी अस्तास सूर्य जाता
सर्व दरवाजे अचूक बंद व्हावे
कुठे कोणा जाऊ-न-येऊ द्यावे ll १ ll

सर्व दरवाजे फिरून परत आली
तिला भेटे ना तेथ कुणी वाली
कोण पाजील तरी तान्हुल्यास आता
विचारे या बहुदु:ख होय चित्ता ll २ ll

मार्ग सुचला आनंद फार झाला
निघे वेगे मग घरी जावयाला
नसे रक्षक ठेविला जेथ ऐसा
तेथ होता पथ रायागादी खासा ll ३ ll

गडा तुटलेला कडा उंच नीट
घरी जाया उतरली पायवाट
पाय चुकता नेमका मृत्यु येई
परी माता ती तेथुनीच जाई ll ४ ll

उतरू लागे मन घरी वेधलेले
शुद्ध नाही जरी तनुस लागलेले
अंग खरचटलेले वस्त्र फाटलेले
अशा वेषे ती घराप्रती चाले ll ५ ll

वृत्त घडले शिवभूप कर्णि जाता
वदे आनंदे धन्य धन्य माता
कड्या वरती त्या बुरुज बंधियेला
नाव दिधले हिरकणी बुरुज त्याला ll ६ ll

~अज्ञात 

संताजीची घोडदौड - दुर्गाप्रसाद आसाराम तिवारी

तळहातीं शिर घेउनिया, दख्खनची सेना लढली
तरि विजयी मोंगल सेना, ना नामोहरम जहाली
पडली मिठि रायगडाला, सोडवितां नाहीं सुटली
राजरत्न राजाराम
कंठास त्यास लावून
जिंजीवरती ठेऊन
परते सरसेनापतिची, घोडदौड संताजीची ||१||

मिरजेवर पातशहाचीं, शहाजणें वाजत होतीं
हाणिल्या तयांवर टापा, फोडून टाकिलीं पुरतीं
मारिली टांच तेथून, घेतला पन्हाळा हातीं
तों कळलें त्या वीराला
जिंजीला वेढा पडला
पागेसह वेगे वळला
चौखूर निघे त्वेषाची, घोडदौड संताजीची ||२||


झुल्फिकारखां लढवय्या, कातरली झुल्फे त्याची
धूळधाण केली तेथे, किती अमीर उमरावांची
उसळली तेथून मांड,मग त्या कर्दन काळाची
जिंजीचा धुराळा मिटला
जालना प्रांती तो उठला
चोळीतो क्षत्रू नेत्राला
गेली हां हां म्हणतांची, घोडदौड संताजीची ||३||

वाजल्या कुठें जरि टापा, धुरळ्याची दिसली छाया
छावणींत गोंधळ व्हावा ‘ संताजी आया ! आया ! ’
शस्त्रांची शुद्धे नाहीं, धडपडती ढाला घ्याया
रक्तानें शरिरें लाल
झोंपेनें डोळे लाल
जीवाचे होती हाल
ऐशी शत्रूला जाची घोडदौड संताजीची ||४||


गिरसप्पा “ धों धों ” वाहे, प्रतिसारिल त्याला कोण ?
शिशिराचा वारा“ सों सों ” रोधील तयाला कोण ?
हिमशैल खंड कोसळतां प्रतिरोधिल त्याला कोण ?
होता जो गंगथडीला
आला तओ भीमथडीला
एका दिवसांत उडाला
करि दैना परसेनेची घोटदौड संताजीची ||५||

पुरताच बांधिला चंग, घोड्यास चढविला तंग
सोडी न हयाचे अंग, भाला बरचीचा संग
नौरंगाचा नवरंग, उतरला जहाला दंग
तुरगावर जेवण जेवी
तुरगावर निद्रा घेई
अंग न धरेला लावी
भूमीस खूण टापांची घोडदौड संताजीची ||६||

संचरलें होतें न कळे, तुरगासहि कैसें स्फुरण
उफळाया बघती वेगें, रिकिबींत ठेवितां चरण
जणुं त्यासहि ठावे होतें, युद्धें “ जय कि मरण ”
शत्रूचे पडतां वेढे
पाण्याचे भरतां ओढे
अडती न उधळती घोडे
ऐशी चाले शर्तीची, घोडदौड संताजीची ||७||

नेमानें रसद लुटावी, “नेमाजी शिंदे” यांनीं
सांपडती हयगज तितुके, न्यावे “हैबतरावांनीं”
वाटोळे सर्व करावे, “आटोळे” सरदारांनी
“ खाड खाड ” उठती टापा
झेंपावर घालित झेपा
गोटावर पडला छापा
आली म्हणती काळाची, घोडदौड संताजीची ||८||


चढत्या घोढ्यानिशी, गेला बेफाम धनाजी स्वार
करि कहर बागलाणांत, ओली न पुशी समशेर
बसवितो जरब शत्रूला, बेजरब रिसालेदार
वेगवान उडवित वाजी
तोंडावर लढतो गाजी
धांवून आला संताजी
पळती मोंगल बघतांची, घोडदौड संताजीची ||९||


नांवाचा होता ‘ संत ’ - जातीचा होता शूर
शीलाचा होता ‘ साधू ’ - संग्रामीं होता धीर
हृदयाचा ‘ सज्जन ’ होता, रणकंदनिं होता क्रूर
दुर्गति संभाजीची
दैना राजारामाची
अंतरीं सर्वदा जाची
उसळे रणशार्दूलाची, घोडदौड संताजीची ||१०||


मर्दानी लढवय्यांनीं, केलेल्या मर्दुमकीचीं
मर्दानी गीतें गातां, मर्दानी चालीवरचीं
कडकडे डफावर थाप, मर्दानी शाहीराची
देशाच्या आपत्कालीं
शर्थीचीं युद्धें झालीं
गा शाहीरा, या कालीं
ऐकूं दे विजयश्रीची, घोडदौड संताजीची ||११||

~कै. दु, आ. तिवारी यांच्या मराठ्यांची संग्रामगीते ह्या काव्यसंग्रहातून 

ऋणानुबंधाच्या जिथून पडल्या

ऋणानुबंधाच्या जिथून पडल्या गाठी
भेटीत रुष्टता मोठी

त्या कातरवेळा थरथरती कधी अधरी
त्या तिन्हीसांजा त्या आठवणी त्या प्रहरी
कितीदा आलो, गेलो, जमलो
रुसन्यावाचूनि परस्परांच्या कधी न घडल्या गोष्टी

कधी तिने मनोरम रुसणे
रुसण्यात उगीच ते हसणे
म्हणून ते मनोहर रुसणे
हसणे-रुसणे-रुसणे-हसणे
हसण्यावरती रुसण्यासाठी, जन्मजन्मीच्या गाठी 

कधी जवळ सुखाने बसलो
दु:खात  सुखाला हसलो
कधी गहिवरलो, कधी धुसफुसलो
सागरतीरी आठवणींनी वाळूत मारल्या रेघा
जन्मासाठी जन्म जन्मलो,  जन्मात जमली ना गट्टी

---
गीत - बाळ कोल्हटकर
संगीत - वसंत देसाई
स्वर - पंडित कुमार गंधर्व, वाणी जयराम
नाटक - देव दिवाघरी धावला 

मावळत्या दिनकरा - भा.रा.तांबे

 


मावळत्या दिनकरा अर्घ्य तुज
जोडुनि दोन्ही करा |

जो तो वंदन करी उगवत्या,
जो तो पाठ फिरवि मावळत्या,
रीत जगाची ही रे सवित्या
स्वार्थपरायणपरा |

उपकाराची कुणा आठवण?
‘शिते तोवरी भूते’ अशी म्हण;
जगात भरले तोंडपूजेपण,
धरी पाठिवर शरा |

आसक्त परि तू केलीस वणवण,
दिलेस जीवन, हे नारायण,
मनी न धरिले सानथोरपण,
समदर्शी तू खरा |

प्रभु-सचिवा विरही मुखधूसर
होति दयामृदु नयनिष्ठुर कर
टाकुनि कारभार चंद्रावर
चाललास तू खरा |


कवी - भा.रा.तांबे

हसलो म्हणजे - संदीप खरे

हसलो म्हणजे सुखात आहे ऐसे नाही
हसलो म्हणजे दु:खी नव्हतो ऐसे नाही

हसलो म्हणजे फक्त स्वत:च्या फजितीवर
निर्लज्यागत दिधली होती स्वत:च टाळी;
हसलो कारण शक्यच नव्हते दुसरे काही
डोळ्यामधे पाणी नव्हते ऐसे नाही.

हसतो कारण तुच कधि होतीस म्हणाली
याहुन तव चेहरयाला काही शोभत नाही;
हसतो कारण तुला विसरणे जितके अवघड
तितके काही गाल प्रसरणे अवघड नाही.

हसतो कारण दुसऱ्यानाही बरे वाटते
हसतो कारण तुला सुद्धा ते 'खरे' वाटते;
हसलो म्हणजे फक्त दाखवली फुले कागदी
आतुन आलो होतो बहरुन ऐसे नाही.

हसतो कारण जरी बत्तिशी कुरुप आहे
खाण्याची अन् दाखवण्याची एकच आहे;
हसतो कारण सत्याची मज भिती नाही
हसतो कारण हसण्यावाचुन सुटका नाही.


कवी - संदीप खरे

खाली डोकं, वर पाय ! - मंगेश पाडगावकर

जेव्हा तिला वाटत असतं, तुम्ही जवळ यावं
जवळ यावं याचा अर्थ, तुम्ही जवळ घ्यावं !
अशा क्षणी चष्मा पुसत, तुम्ही जर शुद्ध काव्य बोलत बसला,
व्यामिश्र अनुभूती, शब्दांनी तोलत बसला !
तर काय, तर काय?
खाली डोकं, वर पाय !

जेव्हा ती लाजत म्हणते, “आज आपण पावसात जायचं”
याचा अर्थ चिंब भिजून, तिला घट्ट जवळ घ्यायचं,
भिजल्यामुळे खोकला होणार, हे तुम्ही आधीच ताडलंत,
भिजणं टाळून खिशातून, खोकल्याचं औषध काढलंत !
तर काय, तर काय?
खाली डोकं, वर पाय !

तिला असतो गुंफायचा, याच क्षणी श्वासात श्वास,
अनंततेवर काळाच्या, तुमचा असतो दृढ विश्वास,
तुम्ही म्हणता थांब जरा,
आणि होता लांब जरा,
तुम्ही चिंतन करीत म्हणता, “दोन श्वासांमध्ये जे अंतर असतं,
काळाच्या पकडीत ते कधीसुद्धा मिळत नसतं !”
तर काय, तर काय?
खाली डोकं, वर पाय !

भाषेच्या ज्ञानाने तर, तुम्ही महामंडित असता,
व्याकरणाचे बारकावे, त्याचे तुम्ही पंडित असता,
ती ओठ जवळ आणते, व्याकरणात तुम्ही शिरता,
ओठ हे सर्वनाम? त्याचा तुम्ही विचार करता !
तर काय, तर काय?
खाली डोकं, वर पाय !


कवी - मंगेश पाडगावकर

सब घोडे बारा टक्के ! - विंदा करंदीकर

जितकी डोकी तितकी मते
जितकी शिते तितकी भूते;
कोणी मवाळ कोणी जहाल
कोणी लठ्ठ कोणी मठ्ठ
कोणी ढीले कोणी घट्ट;
कोणी कच्चे कोणी पक्के
सब घोडे बारा टक्के!

गोड गोड जुन्या थापा
(तुम्ही पेरा तुम्ही कापा)
जुन्या आशा नवा चंग
जुनी स्वप्ने नवा भंग;
तुम्ही तरी काय करणार?
आम्ही तरी काय करणार?
त्याच त्याच खड्ड्या मधे
पुन्हा पुन्हा तोच पाय;
जुना माल नवे शिक्के
सब घोडे बारा टक्के!

जिकडे सत्ता तिकडे पोळी
जिकडे सत्य तिकडे गोळी;
(जिकडे टक्के तिकडे टोळी)
ज्याचा पैसा त्याची सत्ता
पुन्हा पुन्हा हाच कित्ता;
पुन्हा पुन्हा जुनाच स्वार
मंद घोडा जुना स्वार;
याच्या लत्ता त्याचे बुक्के
सब घोडे बारा टक्के!

सब घोडे! चंदी कमी;
कोण देईल त्यांची हमी?
डोक्यावरती छप्पर तरी;
कोण देईल माझा हरी?
कोणी तरी देईन म्हणा
मीच फसविन माझ्या मना!
भुकेपेक्षा भ्रम बरा;
कोण खोटा कोण खरा?
कोणी तिर्र्या कोणी छक्के;
सब घोडे बारा टक्के!


कवी - विंदा करंदीकर

जाणता राजा - समर्थ रामदास

निश्चयाचा महामेरु । बहुत जनांसी आधारु ।
अखंड स्थितीचा निर्धारु । श्रीमंत योगी ॥

परोपकाराचिये राशी । उदंड घडती जयासी ।
तयाचे गुणमहत्त्वासी । तुळणा कैची ॥

यशवंत कीर्तिवंत । सामर्थ्यवंत वरदवंत ।
नीतिवंत पुण्यवंत । जाणता राजा ॥

आचारशीळ विचारशीळ । दानशीळ धर्मशीळ ।
सर्वज्ञपणे सुशीळ । सकळां ठायी ॥

नरपति हयपति गजपति । गडपति भूपति जळपति ।
पुरंदर आणि शक्ती । पृष्ठभागीं ॥

धीर उदार गंभीर । शूर क्रियेसि तत्पर ।
सावधपणे नृपवर । तुच्छ केले ॥

तीर्थेक्षेत्रे मोडिली । ब्राह्मणस्थाने भ्रष्ट जाली ।
सकळ पृथ्वी आंदोळली । धर्म गेला ॥

देव-धर्म-गोब्राह्मण । करावया संरक्षण ।
हृदयस्थ जाला नारायण । प्रेरणा केली ॥

उदंड पंडित पुराणिक । कवीश्वर याज्ञिक वैदिक ।
धूर्त तार्किक सभानायक । तुमच्या ठायी ॥

या भूमंडळाचे ठायी । धर्मरक्षी ऐसा नाही ।
महाराष्ट्रधर्म राहिला काही । तुम्हां कारणे ॥

आणिकही धर्मकृत्ये चालती । आश्रित होऊन कित्येक राहती ।
धन्य धन्य तुमची कीर्ती । विश्वीं विस्तारिली ॥

कित्येक दुष्ट संहारिले । कित्येकांसी धाक सुटले ।
कित्येकांस आश्रय जाले । शिवकल्याण राजा ॥

तुमचे देशी वास्तव्य केले । परंतु वर्तमान नाही घेतले ।
ऋणानुबंधे विस्मरण जाले । काय नेणो ॥

सर्वज्ञ मंडळी धर्ममूर्ती । सांगणे काय तुम्हाप्रती ।
धर्मसंस्थापनेची कीर्ती । सांभाळिली पाहिजे ॥

उदंड राजकारण तटले । तेणे चित्त विभागले ।
प्रसंग नसता लिहिले । क्षमा केली पाहिजे ॥


समर्थ रामदासांनी छत्रपतींस लिहीलेल्या पत्रातून...

नसतेस घरी तू जेंव्हा - संदीप खरे

नसतेस घरी तू जेंव्हा
जीव तुटका तुटका होतो,
जगण्याचे विरती धागे
संसार फाटका होतो.

नभ फाटून वीज पडावी
कल्लॊळ तसा ऒढवतो,
ही धरा दिशाहीन होते
अन चंद्र पोरका होतो.

येतात उन्हे दाराशी
हिरमुसून जाती मागे,
खिडकीशी थबकून वारा
तव गंधावाचून जातो.

तव मिठीत विरघळणाऱ्या
मज स्मरती लाघव वेळा,
श्वासाविन हृदय अडावे
मी तसाच अगतिक होतो.

तू सांग सखे मज काय
मी सांगू या घरदारा,
समचा जीव उदास
माझ्यासह मिणमिण मिटतो.

ना अजुन झालो मोठा
ना स्वतंत्र अजुनी झालो,
तुजवाचून उमगत जाते
तुजवाचून जन्मच अडतो.


कवी - संदीप खरे

तुमचं काय गेलं ? - मंगेश पाडगावकर

त्याने प्रेम केलं किंवा तिने प्रेम केलं
करु दे की !
मला सांगा त्यात तुमचं काय गेलं ?

तो तिला एकांतात बागेमध्ये भेटला
नको तितक्या जवळ जाऊन अंगाशी खेटला,
लाल लाल गुलाबाचे फूल होऊन पेटला
भेटला तर भेटू दे की पेटला तर पेटू दे की !
तुमच डोकं कशासाठी इतकं गरम झालं ?


त्याने प्रेम केलं किंवा तिने प्रेम केलं
करु दे की !
मला सांगा त्यात तुमचं काय गेलं ?

एकदा ती त्याच्यासाठी वेडीपिशी झाली
पाऊस होता तरी
भिजत त्याच्या घरी गेली,
घरात तेव्हां कोणीच नव्हतं
म्हणून त्याचं फ़ावलं
तिला जवळ घेऊन
त्याने चक्क दार लावलं,
लावलं तर लावू दे की फावलं तर फावू दे की
तुमच्या आमच्या पूर्वजांनी वेगळं काय केलं ?

त्याने प्रेम केलं किंवा तिने प्रेम केलं
करु दे की !
मला सांगा त्यात तुमचं काय गेलं ?

घरात जागा नसते हल्ली
त्यांच चालणारच टॅक्सीत प्रकरण,
ते थोडेच बसणार आहेत
घोकत पाणिनीचं व्याकरण,
गुलाबी थंडीचे परिणाम हे होणारच !
कुणीतरी कोणाला जवळ ओढून घेणारच
घेतले तर घेऊ दे की व्हायचे ते होऊ दे की
तुमच्या घरचं बोचकं त्याने थोडंच उचलून नेलं ?

त्याने प्रेम केलं किंवा तिने प्रेम केलं
करु दे की !
मला सांगा त्यात तुमचं काय गेलं ?



कवी - मंगेश पाडगावकर

कुंभारासारखा गुरू नाही रे जगात - ग. दि. माडगूळकर

कुंभारासारखा गुरू नाही रे जगात
वरी घालितो धपाटा, आत आधाराला हात

आधी तुडवी तुडवी मग हाते कुरवाळी
ओल्या मातीच्या गोळ्याला येई आकृती वेगळी
घट जाती थोराघरी, घट जाती राऊळात

कुणी चढून बसतो गावगौरीच्या मस्तकी
कुणी मद्यपात्र होतो रावराजांच्या हस्तकी
आव्यातली आग नाही पुन्हा आठवत

कुणी पुजेचा कलश, कुणी गोरसाचा माठ
देता आकार गुरूने ज्याची त्याला लाभे वाट
घट पावती प्रतिष्ठा गुरू राहतो अज्ञात


कवी - ग. दि. माडगूळकर

खरा तो एकचि धर्म | - साने गुरुजी

खरा तो एकचि धर्म । जगाला प्रेम अर्पावे॥

जगी जे हीन अति पतित
जगी जे दीन पद-दलित
तया जाऊन उठवावे । जगाला प्रेम अर्पावे॥

सदा जे आर्त अति विकल
जयांना गांजती सकल
तया जाऊन हसवावे । जगाला प्रेम अर्पावे॥

कुणा ना व्यर्थ शिणवावे
कुणा ना व्यर्थ हिणवावे
समस्ता बंधु मानावे । जगाला प्रेम अर्पावे॥

प्रभूची लेकरे सारी
तयाला सर्वही प्यारी
कुणा ना तुच्छ लेखावे । जगाला प्रेम अर्पावे॥

असे हे सार धर्माचे
असे हे सार सत्याचे
परार्था प्राणही द्यावे । जगाला प्रेम अर्पावे॥


कवी - साने गुरुजी

प्रेम - सुधीर मोघे

दाटून आलेल्या संध्याकाळी
अवचित ऊन पडतं
तसंच काहीसं पाऊल न वाजवता
आपल्या आयुष्यात प्रेम येतं

शोधून कधी सापडत नाही
मागुन कधी मिळत नाही
वादळ वेडं घुसतं तेव्हा
टाळू म्हणून टळत नाही

आकाश पाणी तारे वारे
सारे सारे ताजे होतात
वर्षाच्या विटलेल्या मनाला
आवेगांचे तुरे फुटतात

संभ्रम स्वप्न तळमळ सांत्वन
किती किती तर्‍हा असतात
साऱ्या सारख्याच जीवघेण्या
आणि खोल जिव्हारी ठसतात

प्रेमाच्या सफल-विफलतेला
खरंतर काही महत्त्व नसतं
इथल्या जय-पराजयात
एकच गहिरं सार्थक असतं

मात्र ते भोगण्यासाठी
एक उसळणारं मन लागतं
खुल्या सोनेरी ऊन्हासारखं
आयुष्यात प्रेम यावं लागतं


कवी - सुधीर मोघे

अशीच यावी वेळ एकदा - प्रसाद कुलकर्णी

अशीच यावी वेळ एकदा स्वप्नी देखील नसताना ,
असे घडावे अवचित काही, तुझ्या समिप मी असताना

उशीर व्हावा आणि मिळावी एकांताची वेळ अचानक ,
जवळ नसावे चीट्ट्पाखरू केवळ तुझी नि माझी जवळिक

मी लज्जित, अवगुंठित आणि संकोचाचा अंमल मनावर ,
विश्वामधले मार्दव सारे दाटून यावे तुझ्या मुखावर

मनात माझ्या 'तू बोलावे' तुझ्या मनीही तीच भावना ,
तूच पुसावे कुशल शेवटी, करून कसला वृथा बहाणा

संकोचाचे रेशीमपडदे हां हां म्हणता विरून जावे ,
समय सरावा मंदगतीने अन प्रीतीचे सूर जुळावे

तू मागावे माझ्यापाशी असे काहीसे निघताना ,
उगीच करावे नको नको मी हवेहवेसे असताना

हुशार तू पण, तुला कळावा अर्थ त्यातुनी लपलेला ,
आपुलकीच्या दिठीत भिजवुन मिठीत घ्यावे तू मजला

सचैल न्हावे चिंब भिजावे तुझ्या प्रितीच्या जलामध्ये ,
युगायुगांची आग विझावी त्या बेसावध क्षणांमध्ये

शब्दांवाचुन तुला कळावे गूज मनी या लपलेले ,
मुक्तपणे मी उधळून द्यावे जन्मभरी जे जपलेले


कवी - प्रसाद कुलकर्णी

पत्र लिही पण...- इंदिरा संत

पत्र लिही पण नको पाठवू शाई मधुनी काजळ गहिरे
लिपीरेशांच्या जाळीमधुनी नको पाठवू हसू लाजरे

चढण लाडकी भूवई मधली नको पाठवू वेलांटीतून
नको पाठवू तीळ गालीचा पूर्णविरामाच्या बिंदूतून

शब्दामधुनी नको पाठवू अक्षरामधले अधीरे स्पंदन
नको पाठवू कागदातूनी स्पर्शामधला कंप विलक्षण

नको पाठवू वीज सूवासिक उलगडणारी घडीघडीतून
नको पाठवू असे कितीदा सांगीतले मी , तू हट्टी पण !

पाठवीशी ते सगळे सगळे पहील्या ओळीमधेच मिळते
पत्र त्या नंतरचे मग वाचायाचे राहून जाते


कवयित्री - इंदिरा संत

तिची का रंगते मेंदी - वैभव जोशी

तिची का रंगते मेंदी नका मागू खुलासा
तिच्या रंध्रांत मी अद्यापही आहे जरासा

जरी नाहीत भेटी , बोलणे नाही अता
जगाच्या उंबऱ्याला लंघणे नाही अता,
कुणाला ना कळू देताच ती स्मरते मला
मनाचा एक कप्पा राखलेला... आपलासा

कसा दाबून ठेवी हुंदका ती कोण जाणे
कसे ते बंद झाले ओठही शिवल्याप्रमाणे,
कधी बेबंद झाले जर जुने आनंदगाणे
जगाला ऐकु जाई फक्त तो हळवा उसासा

किती पायांत बेड्या घातलेल्या आपल्यांनी
असे जखडून नेले ती जणू की "बंदिनी",
तरी पाहून गेली एकदा मागे वळूनी
मला जगण्या पुरेसा एक तो आहे दिलासा.


कवी - वैभव जोशी

ये उदयाला नवी पिढी - वसंत बापट

गतकाळाची होळी झाली, धरा उद्याची उंच गुढी
पुराण तुमचे तुमच्यापाशी, ये उदयाला नवी पिढी

ही वडिलांची वाडी तुमची तुम्हास ती लखलाभ असो
खुशाल फुटक्या बुरुजांवरती पणजोबांचे भूत वसो
चंद्रावरती महाल बांधू, नको आम्हाला जीर्ण गढी

देव्हाऱ्यातील गंधफुलांतच झाकून ठेवा ती पोथी
अशी बुद्धीची भूक लागता कशी पुरेल आम्हा बोथी
रविबिंबाच्या घासासंगे हवी, कुणाला शिळी कढी?

शेषफणेवर पृथ्वी डोले! मेरूवरती सूर्य फिरे!
स्वर्गामध्ये इंद्र नांदतो! चंद्र राहूच्या मुखी शिरे!
काय अहाहा बालकथा या, एकावरती एक कडी

दहा दिशांतून अवकाशातून विमान अमुचे भिरभिरते
अणूरेणूंचे ग्रहगोलांचे रहस्य सारे उलगडते
नव्या जगाचे नायक आम्ही, तुम्ही पुजावी जुनी मढी


कवी - वसंत बापट

देह मंदिर चित्त मंदिर - वसंत बापट

देह मंदिर चित्त मंदिर एक तेथे प्रर्थना
सत्य सुंदर मंगलाची नित्य हो आराधना

दुःखितांचे दुःख जावो ही मनाची कामना
वेदना जाणावयाला जागवू संवेदना
दुर्बळांच्या रक्षणाला पौरुषाची साधना
सत्य सुंदर मंगलाची नित्य हो आराधना

जीवनी नव तेज राहो अंतरंगी भावना
सुंदराचा वेध लागो मानवाच्या जीवना
शौर्य लाभो धैर्य लाभो सत्यता संशोधना
सत्य सुंदर मंगलाची नित्य हो आराधना

भेद सारे मावळू द्या वैर सार्‍या वासना
मानवाच्या एकतेची पूर्ण होवो कल्पना
मुक्त आम्ही फक्त मानू बंधूतेच्या बंधना
सत्य सुंदर मंगलाची नित्य हो आराधना

कवी - वसंत बापट

चुकली दिशा तरीही - विंदा करंदीकर

चुकली दिशा तरीही हुकले न श्रेय सारे
वेड्या मुशाफिराला सामील सर्व तारे

मी चालतो अखंड चालायाचे म्हणून
धुंदीत या गतीच्या सारेच पंथ प्यारे

डरतात वादळांना जे दास त्या ध्रुवाचे
हे शीड तोडले की अनुकूल सर्व वारे

मग्रूर प्राक्तनांचा मी फाडला नकाशा
विझले तिथेच सारे ते मागचे ईशारे

चुकली दिशा तरीही आकाश एक आहे
हे जाणतो तयाला वाटेल तेथ न्यारे

आशा तशी निराशा, हे श्रेय सावधांचे
बेसावधास कैसे डसणार हे निखारे?


कवी - विंदा करंदीकर

दोन दिवस - नारायण सुर्वे

दोन दिवस वाट पाहण्यात गेले दोन दुःखात गेले
हिशोब करतो आहे आता किती राहिलेत डोईवर उन्हाळे

शेकडो वेळा चंद्र आला, तारे फुलले, रात्र धुंद झाली
भाकरीचा चंद्र शोधण्यातच जिंदगी बर्बाद झाली

हे हात माझे सर्वस्व, दारिद्र्याकडे गहाणच राहिले
कधी माना उंचावलेले, कधी कलम झालेले पाहिले

हरघडी अश्रू वाळविले नाहीत; पण असेही क्षण आले
तेव्हा अश्रूच मित्र होऊन साहाय्यास धावून आले

दुनियेचा विचार हरघडी केला अगा जगमय झालो
दुःख पेलावे कसे, पुन्हा जगावे कसे, याच शाळेत शिकलो

झोतभट्टीत शेकावे पोलाद तसे आयुष्य छान शेकले
दोन दिवस वाट पाहण्यात गेले दोन दुःखात गेले।


कवी - नारायण सुर्वे

या नभाने - ना. धों. महानोर

या नभाने या भुईला दान द्यावे
आणि या मातीतून चैतन्य गावे
कोणती पुण्ये अशी येती फळाला
जोंधळ्याला चांदणे लगडून जावे

या नभाने या भुईला दान द्यावे
आणि माझ्या पापणीला पूर यावे
पाहता सुगंध कांती सांडलेली
पाखरांशी खेळ मी मांडून गावे

गुंतलेले प्राण या रानात माझे
फाटकी ही झोपडी काळीज माझे
मी असा आनंदुन बेहोष होता
शब्दगंधे तू मला वाहून घ्यावे


कवी - ना. धों. महानोर.

गाई पाण्यावर काय म्हणुनी आल्या - बी

गाई पाण्यावर काय म्हणुनी आल्या
का गं गंगा यमुनाही ह्या मिळाल्या
उभय पितरांच्या चित्तचोरटीला
कोण माझ्या बोलले गोरटीला

विभा विमला आपटे प्रधानांच्या
अन्य कन्या श्रीमान कुलीनांच्या
गौरचैत्रीची कशास जुनी येती
रेशमाची पोलकी छीटे लेती

तुला लंकेच्या पार्वतीसमान
पाहुनीया होवोनी साभिमान
काय त्यातील बोलली एक कोण
"अहा, आली ही पहां भिकारीण"

पंकसंपर्के का कमळ भिकारी?
धुलीसंसर्गे रत्न का भिकारी?
सूत्रसंगे सुमहार का भिकारी?
कशी तुही मग मज मुळी भिकारी?

लाट उसळोनी जळी खळे व्हावे
त्यात चंद्राचे चांदणे पडावे
तसे गाली हासता तुझ्या व्हावे
उचंबळूनी लावण्य बर वहावे

नारीमायेचे रुप हे प्रसिद्ध
सोस लेण्यांचा त्यास जन्मसिद्ध
तोच बीजांकुर धरी तुझा हेतू
विलासाची होशील मोगरी तू

तुला घेईन पोलके मखमलीचे
कूडी मोत्याची फूल सुवर्णाचे
हौस बाई पुरवीन तुझी सारी
परी यांवरी हा प्रलय महाभारी


प्राण ज्यांचे वर गुंतले सदाचे
कोड किंचीत पुरवीता नये त्यांचे
तदा बापाचे ह्र्दय कसे होते?
न ये वदता अनुभवी जाणती ते

देव देतो सद्गुणी बालकांना
काय म्हणुनी आम्हांस करंट्यांना?
लांब त्याच्या गावास जाऊनीया
गूढ घेतो हे त्यांस पुसूनीया

"गावी जातो" ऐकता त्याच गाली
पार बदलूनी ती बालसृष्टी गेली
गळा घालूनी करपाश रेशमाचा
वदे, "येते मी, पोर अज्ञ वाचा"


कवी - बी

आम्ही कोण? - मूळ कविता आणि तिचे विडंबन

आम्ही कोण? - केशवसुत 

आम्ही कोण म्हणूनि काय पुससी? आम्ही असू लाडके ।
देवाचे, दिधले असे जग तये आम्हांस खेळावया ॥
विश्वी या प्रतिभाबले विचरतो चोहीकडे लीलया ।
दिक्कालातूनि आरपार अमुची दृष्टी पहाया शके ॥ १ ॥

सारेही बडिवार येथिल पाहा! आम्हापुढे ते फिके ।
पाणिस्पर्शच आमुचा शकतसे वस्तूप्रती द्यावया ॥
सौन्दर्यातिशया, अशी वसतसे जादू करांमाजी या ।
फोले पाखडिता तुम्ही, निवडतो ते सत्त्व आम्ही निके ! ॥ २ ॥

शून्यामाजि वसाहती वसविल्या कोणी सुरांच्या बरे ? ।
पृथ्वीला सुरलोकसाम्य झटती आणावया कोण ते ? ॥
ते आम्हीच, सुधा कृतींमधुनिया ज्यांच्या सदा पाझरे ।
ते आम्हीच, शरण्य मंगल तुम्हां ज्यांपासुनी लाभते ! ॥ ३ ॥

आम्हाला वगळा - गतप्रभ झणी होतील तारांगणे ।
आम्हाला वगळा - विकेल कवडीमोलावरी हे जिणे ! ॥

मूळ कवीः कृष्णाजी केशव दामले उर्फ केशवसुत

विडंबन 'आम्ही कोण' ह्या कवितेचे - प्र. के. अत्रे

'आम्ही कोण?' म्हणून काय पुसता दाताड वेंगाडुनी?
'फोटो' मासिक पुस्तकात न तुम्ही का अमुचा पाहिला?
किंवा 'गुच्छ' 'तरंग' 'अंजली' कसा अद्यापि न वाचला?
चाले ज्यावरती अखंड स्तुतिचा वर्षाव पत्रांतुनी?

ते आम्ही - परवाङ्मयातील करू चोरुन भाषांतरे,
ते आम्ही - न कुणास देऊ अगदी याचा सुगावा परी!
डोळ्यांदेखत घालुनी दरवडा आम्ही कुबेराघरी!
त्याचे वाग्धन वापरून लपवू ही आमुची लक्तरे!

काव्याची भरगच्च घेउनि सदा काखोटिला पोतडी,
दावू गाउनी आमुच्याच कविता आम्हीच रस्त्यामधे,
दोस्तांचे घट बैसवून करु या आम्ही तयांचा 'उदे'
दुष्मानावर एकजात तुटुनी की लोंबवू चामडी!

आम्हाला वगळा-गतप्रभ झणी होतील साप्ताहिके!
आम्हाला वगळा-खलास सगळी होतील ना मासिके!


कवी - प्र. के. अत्रे (झेंडूची फुले ह्या कविता संग्रहातून)
[केशवसुत यांच्या "आम्ही कोण?" या कवितेचे विडंबन]

'माझे जीवन गाणे' आणि त्याचे विडंबन 'माझे जीवन खाणे '

माझे जीवन गाणे
- मंगेश पाडगावकर

माझे जीवन गाणे, गाणे || धृ ||

व्यथा असो, आनंद असू दे |

प्रकाश किंवा तिमिर असू दे ||

वाट दिसो, अथवा ना दिसू दे |

गात पुढे मज जाणे || १ ||


कधी ऐकतो गीत झर्‍यांतुन |

वंशवनाच्या कधी मनांतुन ||

कधि वार्‍यांतुन, कधि तार्‍यांतुन |

झुळझुळताती तराणे || २ ||


तो लीलाघन स्तय चिरंतन |

फुलापरी उमले गीतांतुन ||

स्वरास्वरांतुन आनंदाचे |

नित्य नवे नजराणे || ३ ||


गा विहगांनो माझ्यासंगे |

स्वरांवरि हा जीव तरंगे ||

तुमच्यापरि माझ्याहि स्वरांतुन |

उसळे प्रेम दिवाणे || ४ ||


माझे जीवन खाणे (माझे जीवन गाणे चे विडंबन)
- प्रभाकर बोकील, मुंबई

माझे जीवन खाणे, खाणे || धृ ||


पथ्य असो, उपवास असू दे |

प्रकार इतुके, फिकिर नसू दे ||

वाट असो, वा ताठ 'उभ्याने' |

खात निरंतर रहाणे || १ ||


कधी झोडतो, पंचपक्वान्ने |

दंश जिभेला, कधी ठेच्यातून ||

कधी भज्यांतून, कधी वड्यांतून |

विरघळतात 'बहाणे'! || २ ||


खा, जन खा हो, माझ्यासंगे |

जिव्हेवरी हा, जीव तरंगे ||

तुमच्या मुखी, रसस्वादसुखाचे |

उसळो खाद्य-तराणे || ३ ||

अनामवीरा - कुसुमाग्रज

अनामवीरा, जिथे जाहला तुझा जीवनांत
स्तंभ तिथे ना कुणी बांधला, पेटली ना वात

धगधगता समराच्या ज्वाला या देशासाठी
जळावयास्तव संसारातून उठोनिया जाशी

मूकपणाने तमी लोपती संध्येच्या रेषा
मरणामध्ये विलीन होसी, ना भय ना आशा

जनभक्तीचे तुझ्यावरी नच उधाणले भाव
रियासतीवर नसे नोंदले कुणी तुझे नाव

जरी न गातील भाट डफावर तुझे यशोगान
सफल जाहले तुझेच हे रे तुझे बलिदान

काळोखातूनी विजयाचा हे पहाटचा तारा
प्रणाम माझा पहिला तुजला मृत्यूंजय वीरा

-कवी - कुसुमाग्रज

दोन दिवस - नारायण सुर्वे

दोन दिवस वाट पाहण्यात गेले, दोन दुःखात गेले
हिशोब करतो आहे आता किती राहिलेत डोईवर उन्हाळे

शेकडो वेळा चंद्र आला, तारे फुलले, रात्र धुंद झाली
भाकरीचा चंद्र शोधण्यातच जिंदगी बर्बाद झाली

हे हात माझे सर्वस्व, दारिद्र्याकडे गहाणच राहिले
कधी माना उंचावलेले, कधी कलम झालेले पाहिले

हरघडी अश्रू वाळविले नाहीत; पण असेही क्षण आले
तेव्हा अश्रूच मित्र होऊन साहाय्यास धावून आले

दुनियेचा विचार हरघडी केला अगा जगमय झालो
दुःख पेलावे कसे, पुन्हा जगावे कसे, याच शाळेत शिकलो

झोतभट्टीत शेकावे पोलाद तसे आयुष्य छान शेकले
दोन दिवस वाट पाहण्यात गेले दोन दुःखात गेले.

- कवी - नारायण सुर्वे 

लाभले आम्हास भाग्य बोलतो मराठी - सुरेश भट

लाभले आम्हास भाग्य बोलतो मराठी
जाहलो खरेच धन्य ऐकतो मराठी
धर्म , पंथ , जात एक जाणतो मराठी
एवढ्या जगात माय मानतो मराठी

आमुच्या मनामनात दंगते मराठी
आमुच्या रगारगात रंगते मराठी
आमुच्या उराराउरात स्पंदते मराठी
आमुच्या नसानसात नाचते मराठी

आमुच्या पिलापिलात जन्मते मराठी
आमुच्या लहानग्यात रांगते मराठी
आमुच्या मुलामुलीत खेळते मराठी
आमुच्या घराघरात वाढते मराठी

आमुच्या कुलाकुलात नांदते मराठी
येथल्या फुलाफुलात हासते मराठी
येथल्या दिशादिशात दाटते मराठी
येथल्या नगानगात गर्जते मराठी

येथल्या दरीदरीत हिंडते मराठी
येथल्या वनावनात गुंजते मराठी
येथल्या तरुलतात साजते मराठी
येथल्या कळीकळीत लाजते मराठी

येथल्या नभामधून वर्षते मराठी
येथल्या पिकांमधून डोलते मराठी
येथल्या नद्यांमधून वाहते मराठी
येथल्या चराचरात राहते मराठी

पाहुणे जरी असंख्य पोसते मराठी
आपुल्या घरात हाल सोसते मराठी
हे असे कितीक खेळ पाहते मराठी
शेवटी मदांध तख्त फोडते मराठी

कवी - सुरेश भट

"गारवा" अल्बम मधील कविता : मिलिंद इंगळे

"गारवा" हा मराठीतील अतिशय प्रसिद्ध अल्बम. प्रत्येक गाण्यापूर्वी कवीने आपलं मनोगत काही ओळीत व्यक्त केलंय . त्यातील मला आवडलेल्या काही कविता ह्या ब्लोग मध्ये टाकतोय. पाउस, त्याची असलेली आतुरता, पावसाचा आणि प्रेमाचा असलेला नाजूक संबंध ह्या गोष्टी ह्या संग्रहात अचूक टिपल्या आहेत.

मिलिद इंगळे :गायक आणि संगीतकार 

१)  गारवा 

उन जरा जास्त आहे...दर वर्षी वाटतं

भर उन्हात पाऊस घेऊन...आभाळ मनात दाटतं


तरी पावले चालत राहतात...मन चालत नाही
घामा शिवाय शरीरात...कोणीच बोलत नाही

तितक्यात कुठून एक ढ़ग सुर्यासमोर येतो
तितक्यात कुठून एक ढ़ग सुर्यासमोर येतो
उन्हा मधला काही भाग पंखांखाली घेतो

वारा उनाड़ मूला सारखा सैरा वैरा पळत रहातो
पाना फूला झाडांवरती छ्परावरती चढूंन पाहतो


दूपार टळून संध्याकाळचा सुरु होतो पुन्हा खेळ
उन्हा मागुं चालत येते गार गार कातरवेळ

चक्क डोळयां समोर रुतु कूस बदलून घेतो
पावसाआधी ढ्गां मधे कुठुन गारवा येतो ...

गीतकार :सौमित्र
गायक :मिलिंद इंगळे
संगीतकार :मिलींद इंगळे

Video link: https://www.youtube.com/watch?time_continue=73&v=fZ5Z1pn3HTs&feature=emb_title

२) गारवा.....पहिला पाऊस पहिली आठवण

पहिला पाऊस पहिली आठवण...

पहिलं घरटं पहिलं अंगण
पहिली माती पहिला गंध
पहिलं आभाळ पहिलं रान
पहिल्या झोळीत पहिलच पान

पहिले तळहाथ पहिलं प्रेम
पहिल्या सरीचा पहिलाच थेंब
पहिला पाऊस पहिलीच आठवण
पहिल्या घराचं पहिलच अंगण

३) पाणी झरत चालले

पाणी झरत चालले आज आभाळ फाटले
पावसाला पावसाने वर ढगात गाठले...

पाणी झरत चालले झाड झाडाच्या मीठीत
आता झाडाच्या भवती रान आगीच्या ढगीत...

पाणी झरत चालले नदी सागर भरती
वाळू ओलावली सारी दोन्ही किनारयावरती...

पाणी झरत चालले उभ्या रानाला तहान
आता किलबिलताहे झाडाझाडातून पाखरं...

पाणी झरत चालले आज आभाळ फाटले
पावसाला पावसाने वर ढगात गाठले...

४) त्याला पाऊस आवडत नाही

त्याला पाऊस आवडत नाही, तिला पाऊस आवडतो.
ढग दाटून आल्यावर तो तिच्या तावडीत सापडतो.

मी तुला आवडते पण पाऊस आवडत नाही,
असलं तुझ गणित खरच मला कळत नाही.

पाऊस म्हणजे चिखल सारा पाऊस म्हणजे मरगळ,
पाऊस म्हणजे गार वारा पाउस म्हणजे हिरवळ.

पाऊस कपडे खराब करतो पाऊस वैतागवाडी
पाऊस म्हणजे गार वारा पाऊस म्हणजे झाडी.

पाऊस रेंगाळलेली कामे पाऊस म्हणजे सूटी उगाच,
पावसामध्ये गुपचुप निसटुन मन जाऊन बसतं ढगात.

दरवर्षी पाऊस येतो दरवर्षी अस होतं
पावसावरून भांडण होऊन लोकांमध्ये हसं होतं

पाऊस आवडत नसला तरी ती त्याला आवडते
पावसासकट आवडावी ती म्हणून ती ही झगडते.

रूसून मग ती निघून जाते भिजत राहते पावसात.
त्याचं तिचं भांडण असं ओल्याचिंब दिवसात.

५) बघ माझी आठवण येते का?
मुसळधार पाऊस खिडकीत उभं राहून पहा
बघ माझी आठवण येते का?

हात लांबव, तळहातांवर झेल पावसाचं पाणी
इवलसं तळं पिऊन टाक
बघ माझी आठवण येते का?

वार्‍याने उडणारे पावसाचे थेंब चेहर्‍यावर घे
डोळे मिटून घे, तल्लीन हो
नाहिच जाणवलं काही तर बाहेर पड, समुद्रावर ये
तो उधाणलेला असेलच, पाण्यात पाय बुडवून उभी रहा
वाळू सरकेल पायाखाली, बघ माझी आठवण येते का?

मग चालू लाग, पावसाच्या अगणित सुया टोचून घे
चालत रहा पाऊस थांबेपर्यत, तो थांबणार नाहिच, शेवटी घरी ये
साडी बदलू नकोस, केस पुसू नकोस, पुन्हा त्याच खिडकीत ये
आता नवर्‍याची वाट बघ, बघ माझी आठवण येते का?

दारावर बेल वाजेल, दार उघड, नवरा असेल
त्याच्या हातातली बॅग घे, रेनकोट तो स्वतःच काढ़ेल
तो विचारेल तूला तुझ्या भिजण्याचं कारण, तू म्हणं घर गळतयं
मग चहा कर, तूही घे
तो उठून पंकज उधास लावेल, तो तू बंद कर
किशोरीचं सहेलारे लाव, बघ माझी आठवण येते का?

मग रात्र होईल तो तुला कुशीत घेईल, म्हणेल तू मला आवडतेस
पण तुही तसचं म्हणं
विजांचा कडकडात होईल, ढ़गांचा गडगडाट होईल
तो त्या कुशीवर वळेल, त्याच्या पाठमोर्‍या शरीराकडे बघ
बघ माझी आठवण येते का?

यानंतर सताड डोळ्यांनी छप्पर पहायला विसरू नकोस
यानंतर बाहेरचा पाऊस नुसता ऐकण्याचा प्रयत्न कर
यानंतर उशीखाली सुरी घे, झोपी जाण्याचा प्रयत्न कर
येत्या पावसाळ्यात एक दिवसतरी, बघ माझी आठवण येते का?

६) पाऊस पडून गेल्यावर

पाऊस पडून गेल्यावर, मन पागोळ्यांगत झाले
क्षितीजाच्या वाटेवरती पाण्यावर रांगत गेले

थेंबांना सावरलेल्या त्या गवतांच्या काडांचा
पाऊस पडून गेल्यावर, मी भिजलेल्या झाडांचा

पाऊस पडून गेल्यावर, मन थेंबांचे गारांचे
आईस चकवूनी आल्या त्या डबक्यांतील पोरांचे

मोडून मनाची दारे, येवुली पाऊल भरती
पाऊस पडून गेल्यावर, या ओल्या रस्त्यावरती

पाऊस पडून गेल्यावर, मी चंद्रचिंब भिजलेला
विझवून चांदण्या सार्‍या, विझलेला शांत निजलेला

पाऊस पडून गेल्यावर, मन भिरभीरता पारवा
पाऊस पडून गेल्यावर, मन गारठता गारवा

- गारवा संग्रहातून साभार 

या झोपडीत माझ्या - संत तुकडोजी महाराज

लहानशा झोपडीत शांतीसुखाचा अनुभव सदैव कसा मिळतो, याचे वर्णन महाराजांनी खालील कवितेत केले आहे.

राजास जी महाली, सौख्ये कधी मिळाली
ती सर्व प्राप्त झाली, या झोपडीत माझ्या॥१॥

भूमीवरी पडावे, ताऱ्यांकडे पहावे
प्रभुनाम नित्य गावे, या झोपडीत माझ्या॥२॥

पहारे आणि तिजोऱ्या, त्यातूनी होती चोऱ्या
दारास नाही दोऱ्या, या झोपडीत माझ्या॥३॥

जाता तया महाला, ‘मज्जाव’ शब्द आला
भितीनं यावयाला, या झोपडीत माझ्या॥४॥

महाली माऊ बिछाने, कंदील शामदाने
आम्हा जमीन माने, या झोपडीत माझ्या॥५॥

येता तरी सुखे या, जाता तरी सुखे जा
कोणावरी न बोजा, या झोपडीत माझ्या॥६॥

पाहून सौख्यं माझे, देवेंद्र तोही लाजे
शांती सदा विराजे, या झोपडीत माझ्या॥७॥

केवढे हे क्रौर्य! - ना.वा.टिळक

क्षणोक्षणी पडे, उठे, परि बळे, उडे बापडी,
चुके पथहि, येउनी स्तिमित दृष्टिला झापडी.
किती घळघळा गळे रुधिर कोमलांगातुनी,
तशीच निजकोटरा परत पातली पक्षिणी.

म्हणे निजशिशूंप्रती, अधिक बोलवेना मला,
तुम्हांस अजि अंतीचा कवळ एक मी आणला,
करा मधुर हा! चला, भरविते तुम्हा एकदा,
करी जतन यापुढे प्रभु पिता अनाथां सदा!

अहा! मधुर गाउनी रमविले सकाळी जना,
कृतघ्न मज मारतील नच ही मनी कल्पना,
तुम्हांस्तव मुखी सुखे धरुन घांस झाडावरी
क्षणैक बसले तो शिरे बाण माझ्या उरीं

निघुन नरजातिला रमविण्यांत गेले वय,
म्हणून वधिले मला! किती दया! कसा हा नय!
उदार बहु शूर हा नर खरोखरी जाहला
वधुनी मज पाखरा निरपराध की दुर्बला!

म्हणाल, भुलली जगा, विसरली प्रियां लेकरां
म्हणून अतिसंकटे उडत पातले मी घरा,
नसे लवहि उष्णता, नच कुशीत माझ्या शिरा,
स्मरा मजबरोबरी परि दयाघना खरा.

असो, रुधिर वाहुनी नच भिजो सुशय्या तरी
म्हणून तरुच्या तळी निजलि ती द्विजा भूवरी.
जिवंत बहु बोलकें किति सुरम्य ते उत्पल,
नरे धरुन नाशिले, खचित थोर बुध्दिबल.

मातीत ते पसरिले अतिरम्य पंख,
केले वरी उदर पांडुर निष्कलंक,
चंचू तशीच उघडी पद लांबवीले,
निष्प्राण देह पडला! श्रमही निमाले!

कवी विषयी अधिक जाणून घ्यायचे असल्यास खालील लिंक उघडा:

https://www.dainikprabhat.com/rev-tilak-the-poet-of-kids/

देव कुठं आहे?

पूर्वी कसं की तू दिवसाच्या कुठल्याही प्रहरी

एखाद्या वडापिंपळाखाली पडीक असायचास,

देव नाही, फकीर वाटायचास,

दगडी नाही, जिवंत दिसायचास |

येता जाता लोक तुझ्या शेजारीच घडीभर विसावायचे,

शिदोरी उघडून दोन घास स्वतः खायचे,

दोन घास तुला द्यायचे.

म्हणजे कसं की देवाणघेवाण असायची

म्हणजे कसं की एक आदानप्रदान असायचं |

तसं तर तेव्हाही तू शेंदरी रंगाचे वैगरे डगले घालायचास,

पण कसं की वेषांतर केलेला राजा वाटायचास,

थेट प्रजेत मिळून मिसळून वावरायचास,

कसं की त्या निमित्ताने तुझ्याही कानावर यायचा रयतेचा हालहवाल,

आमचं सुखदु:ख हाच तुझा अबीर गुलाल |

म्हणजे कसं की तुझ वेगळेपण तेव्हाही लपून राहायचं नाही,

पण कसं की आपुलकीच्या निर्झरातून कोरडेपण वाहायचं नाही,

कधीही बघू शकायचो तुझ्या डोळ्याला डोळा भिडवून.

वेळ वखत काही काही बंधन नव्हतं

तुही सगळ्यांना सामावून घ्यायचास,

डोळ्यात तुझ्या ‘मी’ पण नव्हतं

म्हणजे कसं की ते मी पण आता तुझ्यात आलंय

असं मुळीच नाही म्हणायचय,

पण कसं की हल्ली भेटतच नाहीस मुळी उराउरी

म्हणजे मग एखाद्याने काय समजायचं |

म्हणजे कसं की विनोदीच होऊन बसलंय सगळं

बघ ना म्हणजे कसं की विनोदीच होऊन बसलंय सगळं

आपल्या दोघांनाही भेटीची ओढ आहे

मधलाच कुणीतरी मनावर घेत नाही,

आम्हाला आत जाता येत नाही

तुला बाहेर येता येत नाही |

की पूर्वी कसं की तू दिवसाच्या कुठल्याही प्रहरी

एखाद्या वडापिंपळाखाली पडीक असायचास,

देव नाही, फकीर वाटायचास,

दगडी नाही, जिवंत दिसायचास

तुलाही राजमहालात जायचं नसावं

पण तू राहायला गेलायेस हे मात्र खरं

मग आम्हीपण जरा बुजाल्यागत झालो

म्हटलं आपण बरं आपलं सुखदु:ख बरं

पूर्वी कसं की तू-आम्ही

म्हणजे कसं की राजा-रयत—हालहवाल

म्हणजे कसं की आमचं सुखदु:ख तुझा अबीर-गुलाल

म्हणजे कसं की निर्झर ओलावा

आता कसं की मिरवणूक देखावा

म्हणजे कसं की जयघोष कल्लोळ

म्हणजे कसं की देवस्थान मंडळ घोळ

पूर्वी कसं की तु-आम्ही-आपणच फक्त

आता कसं की डोळाभरून बघण्यावरही पहारा असतो सख्त

म्हणजे कसं की, पूर्वी कसं की, आता कसं की

थोडक्यात असंय बघ सगळं ||

** वैभव जोशी